Την Πέμπτη 6 Νοεμβρίου, στην αίθουσα Παύλος Ζάννας, το κοινό του 66ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει το συναρπαστικό masterclass με τίτλο «Παρά την Δόξαν», το οποίο έδωσε ο σπουδαίος συγγραφέας και σεναριογράφος Νίκος Παναγιωτόπουλος. Συνομιλώντας με το μεγάλο αφιέρωμα του φετινού Φεστιβάλ «Plot Twist, Beyond the Sixth Sense», ο καταξιωμένος Έλληνας δημιουργός ανέλυσε τη διαχρονική και ακαταμάχητη δύναμη της ανατροπής των προσδοκιών στη δραματική –και όχι μόνο– αφήγηση. Αντλώντας παραδείγματα από μια εντυπωσιακή πληθώρα από αναφορές, από τη βιβλική παραβολή του Γολιάθ μέχρι τα αριστοτελικά κείμενα, και από τον Κριστόφ Κισλόφσκι μέχρι τον Φατίχ Ακίν, ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ξεχώρισε και παρουσίασε ορισμένα από τα πιο αξιομνημόνευτα παραδείγματα της χρήσης του plot twist στην ιστορία του κινηματογράφου αλλά και της τέχνης γενικότερα.
Τον Νίκο Παναγιωτόπουλο υποδέχτηκε και καλωσόρισε ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, Ορέστης Ανδρεαδάκης. «Κεντρικό θέμα της φετινής διοργάνωσης είναι η ανατροπή της προσδοκίας. Πέρα από την ταινία Η έκτη αίσθηση (1999), που ίσως αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός plot twist στην αφήγηση, η επιθυμία μας ήταν να διερευνήσουμε την καταγωγή και τις ρίζες αυτού του αφηγηματικού εργαλείου. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο καλέσαμε έναν άνθρωπο που γνωρίζει και κατανοεί άψογα την έννοια της αφήγησης τόσο στον κινηματογράφο όσο και στη λογοτεχνία. Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος είναι ο σεναριογράφος σε ορισμένες από τις πιο διάσημες ταινίες του ελληνικού σινεμά, αλλά και ο συγγραφέας πολυβραβευμένων βιβλίων. Στη φετινή φεστιβαλική έκδοση για το αφιέρωμα στο Plot Twist, ο Νίκος Παναγιωτόπουλος συμμετέχει με ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο, με τίτλο Με τις ευλογίες του Αριστοτέλη. O ίδιος θα σας εξηγήσει τώρα γιατί και πώς τα πάντα ξεκίνησαν από τον μεγάλο αυτό διανοητή και φιλόσοφο της αρχαίας Ελλάδας».
Αμέσως μετά, τη σκυτάλη πήρε ο Νίκος Παναγιωτόπουλος, ο οποίος προειδοποίησε αρχικά αστειευόμενος το κοινό του masterclass πως «η επόμενη ώρα θα είναι γεμάτη σπόιλερ!» Στη συνέχεια, ευχαρίστησε τους παρευρισκόμενους, δηλώνοντας: «Είναι πραγματικά αδιανόητo, αυτή τη στιγμή που μιλάμε ο πλανήτης μας βιώνει μεγάλες τραγωδίες, ανθρώπινες ζωές χάνονται στη Γάζα, στην Ουκρανία και σε άλλα μέρη του κόσμου, και εμείς έχουμε μαζευτεί σε ένα σινεμά για να μιλήσουμε για την ανατροπή της προσδοκίας στην αφήγηση». Στη συνέχεια, ο Νίκος Παναγιωτόπουλος επέλεξε έναν πρωτότυπο τρόπο για να εισάγει το κοινό στην έννοια του plot twist, προβάλλοντας τα στιγμιότυπα από τον νικηφόρο ημιτελικό της εθνικής ομάδας μπάσκετ απέναντι στις ΗΠΑ, στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Μπάσκετ που διεξήχθη στην Ιαπωνία το 2006. «Είκοσι χρόνια μετά, αυτό που μόλις παρακολουθήσαμε είναι η ανατροπή της προσδοκίας. Είδαμε τον Δαυίδ να νικάει τον Γολιάθ. Αυτή η αρχαία έκφραση που έχει διασωθεί ως έκφραση στην καθομιλουμένη αποδεικνύει τη δύναμη που ενέχει η ανατροπή της προσδοκίας. Αυτή η ιστορία μάς διδάσκει και μια ακόμη σπουδαία αφηγηματική αρχή: μας υπενθυμίζει ότι όσο πιο δυνατός είναι ο αντίπαλος τόσο πιο ισχυρή είναι και η δραματουργική αφήγηση. Ας πάρουμε για παράδειγμα το Seven (1995) του Ντέιβιντ Φίντσερ, όπου ο Κέβιν Σπέισι είναι ένας ανυπέρβλητος αντίπαλος για τον Μπραντ Πιτ, καθότι έχει σχεδιάσει τα πάντα, μέχρι και το δικό του τέλος. Μάλιστα, αρκετά νωρίς στην ταινία βλέπουμε και εκείνη την καταπληκτική σκηνή όπου ο Μπραντ Πιτ και η Γκουίνεθ Πάλτροου κάνουν το τραπέζι στον Μόργκαν Φρίμαν. Ξαφνικά, το σπίτι αρχίζει να τρέμει γιατί ακριβώς απ’ έξω περνάει ένα τρένο. Στη δραματική αφήγηση, αυτό το ονομάζουμε προοικονομία. Το σπίτι στο τέλος θα καταρρεύσει και ο σεναριογράφος της ταινίας, ο Άντριου Κέβιν Γουόκερ, μας το έχει ήδη δείξει από εκείνο κιόλας το σημείο. Η ταινία έχει ως δομικό συστατικό 90 λεπτά ανατροπών».
Έπειτα, ο Νίκος Παναγιωτόπουλος αναφέρθηκε σε μια ακόμα γοητευτική περίπτωση δραματικής ανατροπής στον κινηματογράφο, και πιο συγκεκριμένα στο φιλμ νουάρ Η Λέσχη της Απάτης (1987) του Ντέιβιντ Μάμετ. Στην πλοκή της ταινίας, μια ψυχίατρος γοητεύεται από έναν απατεώνα και του ζητά να της μάθει πώς στήνει τις κομπίνες του. Στο φινάλε όμως, το θύμα της κομπίνας είναι η ίδια. «Το ενδιαφέρον ερώτημα είναι κατά πόσο η γυναίκα αυτή στο τέλος της ταινίας λυπάται ή χαίρεται. Η ψυχολογία της αντανακλά πλήρως την ψυχολογία του θεατή. Η ηρωίδα χαίρεται, ακριβώς όπως κι ο θεατής, που νιώθει πως έχει ανατραπεί η προσδοκία του. Το παιχνίδι αυτό υπάρχει από αρχαιοτάτων χρόνων» εξήγησε ο Νίκος Παναγιωτόπουλος. «Ο Αριστοτέλης μάς έμαθε ότι σε κάθε μύθο όσα συμβαίνουν πρέπει να ακολουθούν το ένα το άλλο, είτε επειδή αυτή είναι η φυσική διαδοχή των πραγμάτων είτε επειδή απλώς δεν γίνεται διαφορετικά. Όσα συμβαίνουν στον μύθο πρέπει να συνδέονται με σχέση αιτίου-αιτιατού». Όσον αφορά τα συστατικά στοιχεία του μύθου, ο σπουδαίος Έλληνας δημιουργός διευκρίνισε πως πρόκειται για τις περιπέτειες, τις αναγνωρίσεις και τα πάθη. «Ο Αριστοτέλης μάς μίλησε για την περιπέτεια 2.500 χρόνια πριν, ορίζοντας τη μεταβολή ως το ταξίδι από την ευτυχία στη δυστυχία ή αντίστροφα. Αντίστοιχα, η αναγνώριση είναι το ταξίδι από την άγνοια στη γνώση, ενώ τα πάθη είναι οι σοβαροί τραυματισμοί, ο θάνατος κ.ά. Ωστόσο, επεσήμανε με έμφαση ότι τα παραπάνω παρότι πρέπει να διαδέχονται το ένα το άλλο με σχέση αιτίου-αιτιατού είτε επειδή πρόκειται για τη φυσική ροή των πραγμάτων είτε επειδή δεν μπορεί να συμβεί διαφορετικά, πρέπει συγχρόνως να συμβαίνουν με τρόπο παράδοξο, δηλαδή αντίθετα από την προσδοκία μας. Ο θεατής πρέπει να ξαφνιάζεται γιατί τότε μόνο θα είναι σε θέση να θαυμάζει» τόνισε σχετικά.
Ακολούθως, ο Νίκος Παναγιωτόπουλος αναφέρθηκε σε διάφορα ακόμα χαρακτηριστικά παραδείγματα αφηγηματικής ανατροπής, όπως στην τραγωδία του Οιδίποδα, στη σειρά ταινιών Ο Εξολοθρευτής, στο μυθιστόρημα Κώδικας Ντα Βίντσι του Νταν Μπράουν, αλλά και στις ταινίες των αδερφών Νταρντέν, Ο γιος (2002) και Το παιδί (2005). Ως προς την τελευταία, μάλιστα, σημείωσε πως η ανατροπή της προσδοκίας ενεργοποιείται ήδη από την αρχή για την εισαγωγή ενός κύριου χαρακτήρα». Αντίστοιχη περίπτωση είναι και η πρώτη γνωριμία με τον πρωταγωνιστή Τζακ Νίκολσον στην ταινία Πέντε εύκολα κομμάτια (1970) του Μπομπ Ράφελσον. «Βλέπουμε μια καταπληκτική σκηνή εισαγωγής του κύριου χαρακτήρα. Πρόκειται για έναν εργάτη σε πετρελαιοπηγές. Πίνει μπίρες με τον φίλο του, συζητά για γυναίκες και βρίζει στον αυτοκινητόδρομο. Δεν περιμένεις ότι μόλις καθίσει στο πιάνο θα παίζει Ραχμάνινοφ σαν αληθινός βιρτουόζος». Σε εκείνο το σημείο, προβλήθηκε ένα ακόμη απόσπασμα από την ταινία Μαζί ποτέ (2004) του Φατίχ Ακίν: «Όσοι έχουμε δει την ταινία ξέρουμε πως διαθέτει την πιο εντυπωσιακή πρώτη ώρα που έχουμε δει στο σινεμά για πολλά χρόνια. Κι αυτό συμβαίνει διότι ο αφηγητής τραβάει διαρκώς το χαλί κάτω από τα πόδια μας».
Επιπλέον, έκανε μνεία στην εισαγωγική σκηνή της ταινίας Η συνομιλία (1974) του Φράνσις Φορντ Κόπολα. «Ξεκινάει η ταινία και ένα αόρατο χέρι κουρδίζει την προσδοκία μας. Ο σκηνοθέτης έχει πλήρη συνείδηση του πόσο κρίσιμη είναι η λειτουργία αυτής της ανατροπής, ώστε να το επισημαίνει και σκηνοθετικά», ανέλυσε σχετικά, ενώ αμέσως μετά προβλήθηκε ένα απόσπασμα από την ταινία Τρία Χρώματα: Η Λευκή Ταινία (1994) του Κριστόφ Κισλόφσκι. «Έχουμε μια ανατροπή που επισημαίνεται και σκηνοθετικά με το πέρασμα από μια σκοτεινή σκηνή που διαδραματίζεται στη σήραγγα του μετρό σε μια φωτεινή που εκτυλίσσεται με φόντο το λευκό χιόνι», ενώ στη συνέχεια έσπευσε να συμπλήρωσει: «Όταν ακούει κανείς για plot twist, και έχοντας στο μυαλό του ταινίες όπως Η έκτη αίσθηση ή το Seven, θα πιστεύει ότι πρόκειται για ένα φτηνό τρικ που έχει ως μόνο στόχο την εισπρακτική επιτυχία. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ένα πανίσχυρο αφηγηματικό εργαλείο που χρησιμοποιούν ακόμη και οι σπουδαιότεροι αφηγητές του σινεμά. Ο Κισλόφσκι καταφεύγει συχνά σε αυτό το τέχνασμα. Μια αντίστοιχη περίπτωση είναι και δεύτερη ταινία από τον Δεκάλογο (1989), κατά τη γνώμη μου η ωραιότερη από όλη τη δεκάδα. Στη σκηνή του φινάλε, βλέπουμε το πρόσωπο του αρρώστου, χωρίς όμως να γνωρίζουμε αν θα καταφέρει να επιβιώσει ή θα πεθάνει. Ο σκηνοθέτης, χωρίς κανέναν διάλογο, με πανοραμικό πλάνο από το πρόσωπο του ασθενούς στο βάζο με το γλυκό και τη μέλισσα να ξεφεύγει, τα λέει όλα. Ο αληθινός στόχος είναι να διηγηθεί την ιστορία με τον πιο θεαματικό τρόπο, με τα λιγότερα δυνατά λόγια, παίζοντας με την προσδοκία του θεατή. Ο Κισλόφσκι με τον σεναριογράφο του επιβεβαιώνουν αυτά που έλεγε ο Αριστοτέλης. Να προτιμάτε εκείνα που είναι αδύνατα αλλά πιστευτά, παρά αυτά που είναι δυνατά αλλά απίθανα. Είναι καλύτερα να ζωγραφίσεις κέρατα στο θηλυκό ελάφι παρά να ζωγραφίσεις άσχημα τα κέρατα του αρσενικού».
Το masterclass ολοκληρώθηκε με Q&A, στη διάρκεια του οποίου ο Νίκος Παναγιωτόπουλος αναφέρθηκε σε ένα ακόμα χαρακτηριστικό παράδειγμα plot twist, αυτή τη φορά από τον ελληνικό κινηματογράφο και πιο συγκεκριμένα από τη Στρέλλα (2009) του Πάνου Χ. Κούτρα. «Πρόκειται για ωραιότερη ανατροπή που έχουμε δει τα τελευταία χρόνια στο ελληνικό σινεμά, μια ανατροπή του Οιδίποδα», σχολίασε ο Νίκος Παναγιωτόπουλος. Μιλώντας για τα κλισέ, εξέφρασε την άποψη πως όσοι κάνουν σινεμά ή λογοτεχνία θα πρέπει να φροντίσουν να μην υποκύπτουν στη δύναμή τους». Ακόμα, σε ερώτηση του κοινού για το εάν οι αφηγηματικές τεχνικές διδάσκονται, ο σεναριογράφος τόνισε πως δεν πιστεύει ότι η δημιουργική γραφή διδάσκεται, προσθέτοντας πως «η μανιέρα είναι αρνητικό στοιχείο. Ωστόσο, όταν είδα το Breaking Bad δεν χόρταινα τις ανατροπές της προσδοκίας. Θέλετε να το πείτε κλίσε; Ίσως. Ένα αντίστοιχο παράδειγμα είναι και η σειρά Succession. Ο θεατής δεν χορταίνει τις ανατροπές». Τέλος, όσον αφορά το εάν στην Ελλάδα υπάρχει έλλειψη πρωτότυπων σεναρίων, ο Νίκος Παναγιωτόπουλος απάντησε πως αυτή «είναι μια συζήτηση που βρίσκεται στο προσκήνιο εδώ και πολλά χρόνια. Έχουμε πρωτότυπα σενάρια, έχουμε και ιστορίες να αφηγηθούμε, έχουμε και καλούς σεναριογράφους. Μόλις αρχίσουμε να αντιμετωπίζουμε τον κινηματογράφο όπως οφείλουμε, τότε θα δούμε και αυτά τα σενάρια να ανθίζουν».
